Episode 126
Το μυστικό της Κοντέσας Βαλέραινας Κυβέλη
Υπόθεση του έργου
Στη Ζάκυνθο του τέλους του 19ου αιώνα, σε μια εποχή που η αριστοκρατία των Επτανήσων έχει χάσει την παλιά της δόξα, η γριά κοντέσα Βαλέραινα ζει σε κατάσταση ένδειας μαζί με τον γιο της Μανώλη, τη νύφη της Τασία και τον εγγονό της Παυλάκη. Η μόνη τους περιουσία είναι μια πατροπαράδοτη μυστική συνταγή για τις παθήσεις των ματιών, ένα γιατροσόφι που περνά εδώ και 250 χρόνια από γυναίκα σε γυναίκα της οικογένειας, συνοδευόμενο από τον άγραφο νόμο πως πρέπει να προσφέρεται αφιλοκερδώς. Καθώς τα οικονομικά τους χειροτερεύουν και η ανέχεια τούς εξευτελίζει, ο Μανώλης και η Τασία πιέζουν τη γριά να πουλήσουν το μυστικό, με τη διαμεσολάβηση του Τζώρτζη Πάπουζα, ενός κερδοσκόπου που θέλει να εκμεταλλευτεί τη συνταγή. Η Βαλέραινα αντιστέκεται. Αντιστέκεται με όλο της το είναι, όχι μόνο γιατί δε θέλει να προδώσει τη μνήμη της οικογένειας, αλλά γιατί δεν μπορεί να εμπορευματοποιήσει κάτι που γεννήθηκε από αγάπη και πίστη.
Σε μια στιγμή ακραίας απόγνωσης, η Τασία αποσπά το μυστικό από την πεθερά της, χωρίς να δεσμευτεί ότι θα το διαφυλάξει. Το μαρτυρά στον Πάπουζα. Και μόλις το κάνει, συνειδητοποιεί πως δεν επρόκειτο για κάποιο αλχημικό θαύμα, αλλά για μια απλή σύνθεση με ταπεινά υλικά. Η ενοχή την κατακλύζει. Αυτοκτονεί.
Λίγο αργότερα, ο Μανώλης επιστρέφει με δύο ειδήσεις: διορίστηκε αστυνομικός, και ο Πάπουζας συνελήφθη ως απατεώνας. Μα είναι πια αργά. Η γριά κοντέσα, συντετριμμένη από τον θάνατο της νύφης της και την προδοσία του ιερού μυστικού, πεθαίνει ζητώντας να ζήσει. Η Τασία, με την τελευταία της πνοή, υπόσχεται πως το μυστικό θα παραμείνει μυστικό.
Οι χαρακτήρες και η σκιαγράφησή τους
Η Βαλέραινα δεν είναι απλώς μια γυναίκα. Είναι ένα σύμβολο τιμής, συνέπειας και γυναικείας δύναμης. Η αυστηρότητα και η αφοσίωσή της δεν προέρχονται από στείρα ηθική, αλλά από πίστη στην αξία της προσφοράς.
Η Τασία, η νύφη, εκπροσωπεί τη νέα γενιά που διεκδικεί επιβίωση με πρακτικά μέσα. Μα στο τέλος γίνεται η ηθική αποδέκτρια της συνείδησης, όταν ανακαλύπτει ότι το τίμημα της παραβίασης είναι αβάσταχτο.
Ο Μανώλης είναι ένας ήπιος, παθητικός άντρας που στέκεται ανάμεσα στις δύο γυναίκες, ανήμπορος να τις ενώσει ή να τις σώσει. Ο Τζώρτζης Πάπουζας, παρ’ όλη τη φαρσική χροιά του, εκπροσωπεί τη σύγχρονη απειλή: την αγορά, την εκμετάλλευση, τον κυνισμό. Το παιδί, ο μικρός Παυλάκης, είναι η μόνη ελπίδα μέλλοντος.
Ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο
Το έργο βασίζεται στο πεζογράφημα του Ξενόπουλου από το 1897 και διασκευάστηκε θεατρικά το 1904, όταν ανέβηκε από τη Νέα Σκηνή του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου. Η υποδοχή του τότε ήταν χλιαρή, όμως αργότερα, το 1918, το ανέβασε η Μαρίκα Κοτοπούλη με τεράστια επιτυχία.
Ο Ξενόπουλος μέσα από τη Βαλέραινα δεν καταγγέλλει τη φτώχεια, αλλά τη διάβρωση των ηθικών αξιών από την ανάγκη για χρήμα και κοινωνική αποδοχή. Το έργο αναδεικνύει την παρακμή της αριστοκρατίας των Ιονίων, μια τάξη που έχει μείνει με τους τύπους αλλά χωρίς περιεχόμενο, και παράλληλα αναμετριέται με τις δεισιδαιμονίες, την πίστη και την ηθική ευθύνη.
Τι αποκομίζει ο θεατής σήμερα
Σε μια εποχή που όλα πωλούνται, η Βαλέραινα έρχεται να θυμίσει πως κάποια πράγματα δεν ανήκουν στην αγορά, αλλά στην ψυχή. Η δύναμή της να αντισταθεί, όχι γιατί είναι ισχυρή αλλά γιατί είναι πιστή, συγκλονίζει.
Το έργο συγκινεί, γιατί δεν υπάρχει απόλυτος ήρωας ή κακός. Υπάρχουν άνθρωποι σε απόγνωση, μυστικά που βαραίνουν, συνταγές που δεν είναι μαγικές αλλά αποκτούν ιερότητα μέσα από την ιστορία τους.
Και εγώ –που γράφω αυτή την κριτική– αγαπώ αυτό το έργο όσο λίγα. Το έχω δει αρκετές φορές στο θέατρο και τελευταία με την απαράμιλλη Νένα Μεντή, που υποδύθηκε τη Βαλέραινα με μια πνοή αρχαίας τραγωδίας. Ήταν μια παράσταση που δεν «έπαιξε», αλλά ψιθύρισε μέσα στην καρδιά μας όλη την ελληνική ψυχή της αυταπάρνησης.
Ο Ξενόπουλος και η κληρονομιά του
Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867–1951) δεν υπήρξε μόνο πεζογράφος και θεατρικός συγγραφέας. Υπήρξε καθρέφτης της νεοελληνικής αστικής ηθικής και της κοινωνικής μετάβασης. Στο έργο αυτό, παντρεύει τη λογοτεχνική γλώσσα με την θεατρική οικονομία, προσφέροντας ένα δραματικό στοχασμό πάνω στη μνήμη, την ηθική ευθύνη και τη μεταβίβαση του άυλου πλούτου των γενεών.
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
